جانستانی نشانی از کوته‌نگری و نابخردیست

دیدگاه هر مردمی از جهان هستی بویژه پندار آن‌ها از آفرینش انسان، زیربنای بینش و اندیشه‌ی آن مردم  می‌شود. مردمان براساس بینشی که در پندار آنها نگاشته شده است، اجتماع خود را سامان می‌دهند؛ نه تنها سامان ِ کشورداری و سازمان‌های کشوری، وآنکه خواسته‌ها و آرمان‌های مردم از بینش آن‌ها ساختار می‌یابند. دیدگاه مردم به جهان هستی از شیشه‌ی پندار ِ آن‌ها می‌گذرد، ارزشیابی آن‌ها از پدیده‌ها به پندار یا عقیده‌ی آن‌ها بستگی دارد: پیش چشمت داشتی شیشه کبود  زان سبب دنیا کبودت می نمود؛ یعنی شناسایی هر مردمی از پدیده‌های هستی بستگی به چگونگی جهان‌بینی آن‌ها دارد.

کسی که به وجود خالقی ایمان دارد، او با اندک آگاهی همه چیزدان است؛ چون می‌پندارد که هر پدیده‌ای به اراده‌ی خالق او خلق شده است؛ ولی کسی که جهان هستی را پیوسته و بی کران می‌شناسد با شناختن هر دانشی، با انبوه بیشتری از ناشناخته‌ها روبرو می شود. در مردمانی که سامان ِ کشوری آن‌ها بر پایه‌ی انگیزه، اندیشه و نیاز ِ خود مردم بنیاد نداشته باشد، آن سامان با سرشت و خواسته‌های مردم ناسازگار خواهد بود. از آنجا که انسان در برا بر سامانی که با سرشت او سازش ندارد، سرکشی می‌کند او در بن نهادش این چنین سامانی را نمی‌پذیرد. حکومت‌های نامردمی، برای پایداری سامانی که بر بنیاد مردم‌ستیزی بنا شده است، با خشونت، جان آزاری و جانستانی، سرکشی هایی را که از سرشت مردم برمی‌خیزد، سرکوب می‌کنند. در حکومت‌های زور، ترس بر مردم سایه می‌اندازد و مردم از ترس بر پایه‌ی ایمانی که دارند، ناچارند که احکام ِ دروغ پروری را به جای سامان راستی بپذیرند.

هر اندازه بنیاد یک حکومت مردم ستیزتر باشد، جان آزاری و جانستانی قانون‌های آن حکومت، خشن‌تر و زشت‌تر هستند؛ مانند آمیزش آزادانه‌ی زن و مرد که بن مایه‌ی هستی انسان است، در حکومت‌های برده‌ساز پذیرفته نشده است؛ چون آن‌ها زن را پدیده‌ای برای داشتن، بخشی از دارایی مرد می‌دانند و برای جاسازی کردن این ستم‌ورزی مجازات سنگسار را به کار می‌برند تا در سیاهی ترس، سرشت سرکش انسان را مهار کنند. بدرستی این سخن چنان نیست در مردمانی که فرهنگ آن‌ها آزادانه و خردمندانه گسترش نیافته است، آمیزش آزادانه‌ی زنان و مردان درست یا سود بخش است؛ ولی چنان است که آزادی در هر بخشی و مردمی ویژگی‌ها و مرزهایی دارد که گاهی این بندها گره‌گشا و گاهی دشوارساز می‌شود.

سرشت انسان زیباتر از آن‌ است که با آزار دادن ِ جان کسی خشنود گردد و از این کردار آزرده نشود. هر آنگاه بینش او بر عقیده‌ای انسان ستیز استوار گردد، خوی انسانی در او می‌خشکد. کسی که از سرستش بریده شده نه تنها از حکم ِ سنگسار شرمنده و آزرده نمی‌شود وآنکه به تماشای آنگونه جان‌کندن می‌رود. بی گمان در مردمی که خردشان در زندان ِ ایمان گرفتار باشد، آسایش و راستی از آن‌ها دور و راه اندیشیدن، فرای ایمانشان، بر آن‌ها بسته خواهد شد. کسی که بینش او با عقیده‌های مردم ستیز آلوده نشده باشد، بهتر می‌تواند پیوند انسان را با پدیده‌های هستی بشناسد، او از رنج دیگران آزرده و از شادی دیگران شاد می‌شود. هستی انسان نه تنها با هستی جانداران پیوند دارد وآنکه ساختار هستی او از پدیده‌هایی مانند: آب، زمین، هوا، ماه و آفتاب سرشته شده است. در این بینش انسان از آزردن پدیده‌ای چه جاندار و چه جان‌بخش رنج می‌برد و شرمسار می‌شود.

آن کس که از تیرباران یا به دارآویختن کسی آزرده و شرمسار نیست، خوی انسانی در او مرده و زهر عقیده‌های پست، خرد او را از کارآیی انداخته است. انسان آزاده  نمی‌تواند برپایه‌ی هیچ پنداری بویژه عقیده‌های الهی، جان کسی را بیازارد. کشتن انسان به شیوه‌ی سنگسار ننگین ترین کرداری است که با بی‌شرمی هنوز در برخی از کشورهای مسلمان به کار گرفته می‌شود. تلاش و کوشش برای برانداختن این قانون‌های ننگین که بیشتر برای استوار ساختن پایه‌های دیکتاتوری به وجود آمده‌اند، کرداری است پسندیده و نشان‌دهنده‌ی منش راستی در انسان است. چرا ما از پدیده‌ی جانستانی که آن را مجازات اعدام می‌نامند، بیزاریم؟ آیا برای آن است که از به دارآویختن یا تیرباران شدن انسانی رنج می‌بریم یا جان هر جانداری را گرامی می‌شماریم و هیچ کس، هیچ نیرویی، هیچ الاهی را شایسته نمی‌دانیم که جان کسی را بگیرد یا به گرفتن جان کسی فرمان بدهد. تلاش برای برداشتن قانون اعدام و تلاش برای گرامی داشتن جان؛ یعنی گزند ناپذیر دانستن ِ جان، کردارهای پسندیده و ارزنده ای هستند؛ ولی برابر و همسنگ نیستند. برای روشن شدن سخن به نمونه‌هایی از کردار و خواسته‌های اجتماعی اشاره می‌کنم: در برخی از استان‌های آمریکا که هنوز جانستانی از راه قانونی انجام می‌شود، انبوهی از مردم برای برانداختن قانون اعدام تلاش می‌کنند و از بودن مجازات اعدام شرمسار هستند. گروهی دیگر از ترس تبهکاران، خواهان چنین خشونت‌های قانونی هستند. بدون برخورد به بن‌مایه‌های بینش این اجتماع، داوری کردن در مورد خواسته‌های آن مردم ساده‌پنداری است.

اگر اندکی به رسانه‌های آمریکا که پایه‌های آگاهی و آموزشی همگانی هستند، بنگریم می بینیم که در پدیده‌هایی بسان کتاب، فیلم، گزارش و داستان‌های آموزشی برای کودکان و بزرگسالان، کشتن انسان را بخشی از نیازهای اجتماع نشان می‌دهند. در این رسانه‌ها کشتن دشمن را که همیشه نامهربان است، ستایش می‌کنند. خونسردی و بی مهری “جمزباندها” را برای رسیدن به آرمان سازمان خود، در بینش بیننده‌ی فیلم می‌کارند. نه تنها برای آرامش شهروندان، وآنکه برای سرگرمی و آرمان‌های پنداری، منش مردم را با این سنجه‌های جان‌ستیز آلوده می‌کنند. این است که در این مردم شمار جانستانانی که جدا از قانون به کشتن انسانی دست می‌برند، بسیار بیشتر از شمار اعدام ها -کشتارهای- قانونی است. آنان که کشتن انسان را می‌آموزند و آن را بخشی از حقوق خود می‌شمارند، چگونه می‌توانند وجدان آسوده‌ای داشته باشند تنها به این دلخوشی که آن ها از مجازات اعدام بیزار هستند؟! آن‌ها بیزاری خود را از مجازات اعدام نشان می‌دهند؛ ولی از خشونت‌های دیگری که از کاستی‌های فرهنگی در اجتماع آن‌ها نمایان است، چشم می‌پوشند.

زمانی برای مردمی جان انسان گرامی می‌شود که در بینش آن مردم، گزند ناپذیر بودن ِ جان، آمیخته شود. بدینسان می‌بینیم که در اروپا زمانی قانون‌های نگهداری و پالایش محیط‌زیست کارآیی پیدا کرده‌اند و مردم به این شناخت رسیده‌اند که تندرستی آن‌ها در روی زمین، با آن پدیده‌های دیگر پیوند دارد. این گونه قانون‌ها پس از درک مفهوم و ارزش اجتماعی آن‌ها، در بینش مردم از سوی نمایندگان آن‌ها نگاشته می‌شوند وگرنه قانونی که در بینش مردم پذیرفته نشود، ماهیت زور پیدا می کند.

جانستانی از راه قانونی، بخشی از نشانه‌هایی است که از بینش ستمگران برمی‌خیزد و تنها با برداشتن قانون اعدام، دادگری به کردار این ستمکاران راه پیدا نمی‌کند. ساختار حکومت در هر مردمی از بینش آن‌ها از پیدایش انسان است. مردمی که مخلوق الله باشند نه تنها عبد و مطیع اوامر خلیفه‌ی او می‌شوند وآنکه ساختار بینش و کردار فرمانروایان نمادی از کردار همان الله خواهد بود. الله و یهوه نه تنها کسانی که از فرمان آن‌ها سر پیچی کنند با توفان، زمین‌لرزه، آتشفشان و بلاهای آسمانی نابود می‌کنند؛ وآنکه جان انسان هم برای آن‌ها بی‌ارزش است. این است که یهوه برای آزمایش کردن ِایمان ابراهیم به او امر می‌کند که فرزندش را بکشد. می‌بینیم که حتی کشتن فرزند دلبند هم برای خشنودی الله یا یهوه کار پسندیده‌ای است و پیروان این عقیده‌ها قربانی کردن را ستایش می‌کنند. برآیند این عقیده با کشتن و جانستانی از دگراندیشان پدیدار شده است. جهاد که بر اساس آیات قرآن، جنگیدن و کشتار دگراندیشان و دزدیدن ِ دارایی آن‌هاست، بخشی از وظیفه‌های یک مسلمان ِ با ایمان می‌باشد.

در اسلام کشتن زن، بر پایه‌ی بدگمان شدن مرد به کژروی زن، از سوی مسلمانان ستوده می‌شود. کسی که بر زن یا دخترش گمان کژروی ببرد و او زن یا دخترش را نکشد، شایستگی مسلمانی خود را از دست می‌دهد. او را دیوث می‌نامند و شایستگی انسان بودن خود را از دست می‌دهد؛ حتی مجازات می‌شود. شایستگی اجتماعی مسلمانان به خاکساری آن‌ها در برابر الله و تصرف آن‌ها بر زنانشان بستگی دارد. با نمونه‌ای می‌توان زشتی و بد منشی این نامردمان را در چهره‌ی یکی از زنان تصرف شده‌ی مسلمان دید.  این خواهرزینب که وکیل زینب منشان دیگر است، در مجلس حکومت اسلامی خواستار می‌شود: شماری از زنان تن‌فروش را که در خیابان‌های تهران کار می‌کنند، اعدام کنند تا دیگر زنان بترسند و تن‌فروشی نکنند. این خواهرزینب که سرتاسر وجودش اسلامی شده است، پیشرفت و گسترش ایمان خود را در جانستانی از دیگران می‌بیند. او ضد تن فروشی نیست؛ زیرا آخوندی خودِ او را درعقد ِ نکاح به مردش فروخته است؛ ولی چون او از اوامر ایمانش به اسلام پیروی می‌کند، توان شناخت ارزش‌های اجتماعی را ندارد. در عقد نکاح آخوند از او می‌پرسد: ای ضعیفه! آیا من وکالت دارم که شما را با این مبلغ  در این مدّت یا دائم برای” بغل خوابی” به تصرف این مرد درآورم؟ او با بله جواب داده است. آن وکیل ِ با ایمان هم برای زنان خیابانی مجازات اعدام را درخواست می‌کند؛ چون زن ِ تن‌فروش بدون ایمان به یک آخوند، تن خود را برای زندگی، در دسترس کسانی نابخرد می‌گذارد، آن هم از بیچارگی و تنگ‌دستی یا از سخت‌گیری‌های آن اجتماع که راه برگشت برخی دختران را به خانواده بسته است؛ وگرنه در اسلام بویژه در مذهب شیعه ” صیغه” یک جور تن‌فروشی بسیار ارزانی است که پیوند انسان‌ها را پست و زشت می‌کند.

زنانی که به نادرستی در مردمان ِ مسلمان، بدکار شمرده می‌شوند، تنها به امر قاضی شرع مجازات اعدام و سنگسار برای آن‌ها پیاده نمی‌شود، وآنکه کشتار آن‌ها بیشتر بدست مردان و خویشان خودشان است. آنچه که این انسان‌ها را به کام مرگ پرتاب می‌کند، بینش پلید مردانی است که از ایمان خود برداشت می‌کنند. تنها مجازات سنگسار نیست که ننگ بشریت است، در این مردمان کردارهای ننگین دیگری هم هست که چشم کمتر کسی را آزار می‌دهد. ننگی که می‌بایست انبوهی از مردان ایرانی می‌داشتند؛ چون در میان آن‌ها دخترهای نو جوانی را که از سوی مردانی فریب داده می‌شوند، مانند کیسه‌ای برای کامگیری دور می‌اندازند. این دختران در همه‌ی زندگی به ستم کشیدن محکوم هستند. آن‌ها امید بازگشت به خانواده و شهروندان ِ دیگر را ندارند. این ستمی که بر این آدم‌ها وارد می‌شود، ننگی است که ما جای داغ آن‌ها را نمی‌بینیم؛ چون این تجاوزگری و ستمکاری، خراشی در وجدان اسلام‌زده‌ی ما وارد نمی‌کند.

مجازات اعدام نشان کمرنگی از بینش انسان‌ستیزی دین‌های سامی است. در این عقیده‌ها، انسان مخلوق خالقی قهار، پر زور و غضبناک است که کمترین مجازات او برای انسانی که بندگی او را نپذیرد، تن‌آزاری و جانستانی است. کردار پیروان این چنین الاهانی هم، بر زمینه‌ی سنجه‌های خشم و حکمرانی در گسترش ترس بر مردمان است. شمار جان باختگان کودکان آواره، جوانان معتاد، بینوایان ِ ناتوان که آشکارا به خواست ستمکاران حاکم به اعدام محکوم می شوند، بسیار بزرگتر از شمار دگراندیشان، آزادیخواهان و دانش پروران است. دیدگاه مردمی که از دل‌سختی و بی مهری تاریک شده است، ستمکاری‌های همگانی که زاییده‌ی بینش خود آن‌هاست، ناگوار جلوه نمی‌کنند.

اگر به ژرفی به نمایش‌های انسان‌دوستان جهان و سرکردگان کشورهای پیشرفته برخورد کنیم، می‌بینیم که کمتر در کردار آن‌ها نشانی از انسان‌دوستی یافت می‌شود. نمونه: در گذشته‌ی نزدیک، کشورها و مردم انسان‌دوست تلاش  کردند که از اعدام یک نفر مرتد در افغانستان جلوگیری کنند. در شریعت اسلام هر مسلمانی که به اسلام پشت کند، مرتد به شمار می‌رود و محکوم به اعدام است. این کشورها که پیوسته از احکام اسلامی پشتیبانی می‌کنند، خواستار بودند این یک نفر را که از اسلام برگشته و مسیحی شده است، اعدام نکنند. در جایی که به کردار خودشان این احکام را به نام سامان ِ دموکراسی، برای مردم پسمانده‌ی کشورهای اسلامی، می‌پذیرند. این کشورها بیزاری خود را از حکم شریعت اعلام نمی‌کنند و بر ناسازگاری این حکم با حقوق بشر پافشاری ندارند. آن‌ها از کشته شدن کسانی که در خیابان‌ها به دست گروهای جهادگر اعدام می‌شوند نگران نیستند، آن‌ها از جانستانی آشکارا شرمنده هستند. برای این سرکردگان هر کشتاری پنهانی یا با اتهام‌هایی که در قانون آن‌ها هم جرم شناخته شود، ننگین بشمار نمی‌آید.

در فرهنگ کهن ایران که هنوز نشانه‌های آن را در بنداده‌های شاهنامه و نوشته‌های پراکنده از باورهای پیشین ایرانیان می‌توان دید، گرامی داشتن جان، بنیاد سامان شهروندی و کشورآرایی بوده است. در این فرهنگ، انسان، پرورده و زاییده شده از پدیده‌های هستی که آن‌ها را خدایان می‌خواندند، بوده است. انسان از آمیزش خدایانی بسان آرمیتی(زمین)، رام(هوا)، آناهید(آب)، مهر(گرمای خورشید) آفریده؛ یعنی زاییده شده است. انسان از پیوند و آمیزش این خدایان و همسرشت با این خدایان بوده است نه برده‌ی خدایان. در این فرهنگ، ساختار هستی انسان از گوهر خدایان است و خدا پدیده‌ای بیرون از انسان و فرمانروای انسان نیست. این است که آزردن جان هر جانداری آزردن خدایان شمرده می‌شود و آزردن هر یک از خدایانی که انسان از آن‌ها ساختار دارد، آزردن همه‌ی جانداران است. همه‌ی جان‌ها یک جان، یعنی جانان را ساختار هستند.

مردمی که از جانستانی آزرده نمی‌شوند، مجازات اعدام نشانی از کاستی‌های بینش ِ آن‌ها است؛ کژپنداری‌های آن‌ها راه را برای حاکمیت ِ الله (ولایت فقیه) هموار کرده است. مردمی که در آزادی زندگی نمی کنند، ستم‌پذیر و ستمگرساز می‌شوند و هر حکومتی که بر آن‌ها فرمانروا بشود، ستمکار خواهد شد. البته حکومت اسلامی مشروعیت خود را از الله گرفته است نه از مردم. حکومت اسلامی از اوامر الله پیروی می کند نه از خواسته‌های مردم. احکام این حکومت الاهی هستند نه مردمی. مردمی که مخلوق الله هستند، در برابر او تنها وظیفه دارند و حقی بر الله ندارند. مجازات اعدام در ایران هم تنها به حکومت اسلامی بستگی ندارد بلکه از بینشی بر می خیزد که مردم ایران به آن آلوده هستند. در میان مردمی که بتوانند اندکی از خرد ِ خود اندیشه‌ای داشته باشند، هرگز قانونی حتی به حکم ِ الله نمی‌تواند جانداری را سنگسار کند. اینکه این کردار زشت در ایران هم اجرا می‌شود، نشان پسماندگی و کژپنداری در آن مردمان است. مردم، تنها با ایجاد زمینه‌های رشد فرهنگی در جامعه می‌توانند خود را از زنجیرهای بندگی الله رها سازند و سرنوشت خود را در دست بگیرند. تنها در مردم‌سالاری است که مردم می‌توانند کشورآرایی را بر سامانی مردمی، یعنی از برآیند خرد همگان استوار کنند. رشد فرهنگی در هر جامعه‌ای به زمینه‌ای نیازمند است که در آن زمینه، اندیشه‌های گوناگون بتوانند آزادانه گسترش یابند. زمانی مردمی به مردم‌سالاری خواهند رسید که با خرد خود نیک و بد را شناسایی کنند؛ نه اینکه از کسی یا عقیده‌ای پیروی کنند.

مردمی که به یک عقیده یا یک ایدئولوژی ایمان دارند، اندیشه‌ی آن‌ها در تنگنای همان عقیده یا ایدئولوژی زندانی می‌شود، آن‌ها می‌پندارند که به حقیقت پی برده‌اند، این است که دیدگاه آن‌ها تنگ و توانایی آن‌ها ناچیز می‌شود. از آنجا که هیچ عقیده‌ای نیست که بدون کاستی باشد، این است که مردم با ایمان، پیوسته به اندیشه‌ها و پدیده‌هایی برخورد می‌کنند که با عقیده‌ی آنها ناسازگار است. کسی که هر پدیده‌ای را در تنگنای عقیده‌اش می‌سنجد، او در هر نواندیشی، نادانی و ناتوانی خود را می‌بیند. او می‌پندارد که با نابودی دگراندیشان، نواندیشی هم که با هر عقیده‌ی او سازگار نیست، نابود می‌شود. از آنجا که اندیشه و نواندیشی از خرد انسان زاییده می‌شود و هیچگاه پایانی ندارد این است که بدکیشان همیشه ستمکارند و برای استوار ساختن عقیده‌ی خود، به کشتن و جانستانی  دگراندیشان دست می‌برند. تا زمانی که بینش مردم ایران از آلودگی عقیده‌های پوسیده پاک نشود و فرهنگ آن‌ها که هنوز در نهانخانه‌ی وجودشان پنهان است، زنده و بازسازی نگردد، آن‌ها می‌کشند و کشته می‌شوند؛ چون مفهوم جان و زندگی را نمی‌شناسند.

مهران شمشیری

اُکتبر ۲۰۲۴

دریافت بازتاب از دیدگاه خوانند گان:            [email protected]

غرب‌ستیزی روی دیگر شرق‌باوری یا شرق‌زدگی

محمود فلکی

اصطلاح “غرب‌زدگی” که با فردید، متأثر از هانری کُربن، آغاز می‌شود و با جلال آل احمد گسترش می‌یابد، اندیشه‌ای است که در جهت مقابله با اندیشه‌های مدرن یا دستاوردهای برآمده ازمدرنیته و برای احیای سنت، کارکرد داشته و دارد. در واقع کارکردش را در ایران خوب نشان داده است: پیروزی سنت بر مدرنیته.

پس از پیدایش جنبش‌های ضد استعماری یا رهایی‌بخش و انقلاب‌هایی مانند انقلاب مشروطیت ایران، انقلاب چین، الجزایر، انقلاب کنگو و… و حضور شخصیّت‌های مهّم این جنبش‌ها مانند پاتریس لومومبا، گاندی، مصدق و دیگران، همچنین وجود تحلیل‌گران و نظریه‌پردازانی مانند امه سه‌زر (گفتاری در باب استعمار)، فرانتس فانون (دوزخیان جهان)، آلبر ممی (چهرۀ استعمار و چهرۀ ‌استعمارزده) و…، در عین حال که به تنفر از غرب دامن می‌زنند؛ امّا از سوی دیگر باعث آگاهی نسبیِ ملّی در این‌گونه کشورها شده و مسألۀ استقلال به عنوان دستور روز سیاسی مطرح می‌شود. این جنبش‌ها لازمۀ رسیدن به اندیشۀ استقلال ملّی، به خود بودن و رسیدن به آگاهی ملّی بود؛ امّا این آگاهی و اعتماد به خود، در دو سو حرکت می‌کند. سوی نخست، ضرورت ناوابستگی و حفظ تمامیت ملّی است که امری لازم و تعیین کننده است. بیداری بسیاری از انسان‌ها که با آشنایی با آموزه‌ها و دستاوردهای جهان مدرن غرب امکان‌پذیر می‌شود، باعث شد تا به مسائل ملّی خود توجه کنند و در پی برابری مناسبات با غرب برآیند. این بیداری، با همۀ کاستی‌ها و کژی‌ها و کژاندیشی‌ها، دستاورد مهمی در جنبش‌های “جهان سومی” است. سوی دیگر آن امّا در جهت غرب‌ستیزی تمایل پیدا کرد؛ یعنی چون غرب عامل استعمار بود، پس هر آن‌چه که غربی بود یا می‌نمود، پس زده می‌شد و می‌شود. این حالت به‌ویژه از سوی سنت‌گرایان و دین‌مداران که موجودیت خود را با مدرن شدن جامعه و ورود اندیشۀ مدرن در خطر می‌دیدند، تشدید شد. البته این نوع ستیز با غرب و شیفتگی نسبت به فرهنگ و سنت و تاریخ خود، بخش بزرگ و مهمی از “روشنفکران” جامعه را هم دربر گرفت.

عدّه‌ای با شرق‌باوری یا شرق‌زدگی از آن روی بام به دامچالۀ سنت و ناسیونالیسم افراطی افتادند و کوشیدند بر ارزش‌های کهنه، رنگ نو بزنند وهمین پاشنه آشیل این نوع نگرش افراطی است که مورد بحث من است؛ یعنی به جای اینکه از دستاوردهای مدرنیته به نفع جامعۀ خودی، بهره ببرند، با اتکا به اسطورۀ “دشمن” و توّهم‌های تاریخی-فرهنگی به غرب‌ستیزی پرداختند. در اینکه دولت‌های استعماری غرب، کشورهای به اصطلاح “جهان سوم” را غارت کرده‌اند، در اینکه این دولت‌ها بیشتر منافع داخلی خودشان در مناسبات با کشورهای دیگر را در اولویت قرار می‌دهند تردیدی نیست -کدام کشور است که چنین نکرده باشد یا نکند، اگر توانش را داشته باشد؟-.

استعمار و امپریالیسم در تمام طول تاریخ، از امپراتوری‌های باستانی مانند اکد و بابل و مصر و امپراتوریِ ایرانِ باستان گرفته تا یونانی‌ها و رومی‌ها و روس‌ها و مسلمانان عرب و غیرعرب مانند ترکان عثمانی و دیگران -به نسبت‌های مختلف- وجود داشته و هنوز هم وجود دارد -چه امپریالیسم غربی، چه شرقی-؛ امّا آن‌ها این امپریالیسم را تنها در غرب می‌دیدند و به‌ مثل امپریالیسم نوع روسی را نادیده می‌گرفتند؛ یعنی به جای نقد ناجانبدارانه از هر پدیدۀ غربی و به جای دیدار ضعف‌ها و نابسامانی‌های خود و نقد تاریخ و فرهنگ بومی، ریشۀ هر مشکل و درد و نابسامانی، حتّی خصوصی‌ترین مسائل را در اسطورۀ “امپریالیسم” یا غرب به عنوان “دشمن” می‌جستند و خود را از اندیشیدن راحت می‌کردند؛ امّا در غرب جدا از دولت و سیاستمداران و مسألۀ استعمار، اتّفاق بزرگ‌تر و ژرف‌تری برای بشریت افتاده که در نگرشِ افراطیِ سنت‌گرا -از هر نوع- یا دیده نمی‌شود یا به عمد آنها را جعل می‌کنند تا باور کهنه و پیش مدرن خود را جلوه‌ای انقلابی و پیشرو ببخشند.

به‌ مثل توهم‌های علی شریعتی برای ایجاد “سوسیالیسم اسلامی” بر پایۀ مدلِ جامعۀ قبیله‌ای در صدر اسلام که آن را “بازگشت به خویشتنِ خویش” می‌نامد، نمونۀ بارز این نوع غرب‌ستیزی است.  تنها کافی است بیزاری و کینه و دشمنی او را نسبت به علم و هنر و فلسفه یا به‌طور کلی جهانِ متمدنِ مدرن نگاهی بیندازیم تا ژرفای بینشِ ارتجاعی او آشکار شود. او بر این باور است که:

“علم، به خودآگاهی انسانی و خودآگاهی اجتماعی لطمه می‌زند […] تکنسین علمی مگر چه می‌سازد؟ تکنیکش، علمش، صنعتش، همه‌اش بیهوده است […] بی‌تردید اگر هنر نداشتیم بهتر بود. چه فایده از این هنر و از این دانش و علم؟ هیچ […] این نسل ملتهب [… لابد مریدانش] اساساً از هر چه به نام تکنیک و تکنولوژی و فلسفه و علوم جدید شدیداً نفرت دارد، چه این همه را آلتِ قتالۀ خویش می‌یابد […] من و همۀ کسانی که در این خط مشی راه می‌سپارند، بیش از آن‌چه از ارتجاع و کهنگی بیزاریم، از تجددمآبی و تشبه به فرهنگ و تمدن و حتّی خط مشی علم و هنر و ادب و فلسفه و سیاست و صنعتِ حاکم بر جهانِ امروز، بیزاریِ توأَم با دشمنی و کینه داریم.” (در “چه باید کرد؟” و “شیعه”)

حالا بگذریم که خود شریعتی بجز استفاده از دستاوردهای “علم و تکنیک یا صنعت” در زندگی خصوصی، مانند یخچال و رادیو و تلویزیون و تلفن، دارو و درمان پزشکیِ مدرن و…، برای تبلیغات اندیشه‌اش از تایپ و چاپ و ماشین و بلندگو و ضبط صوت و… بهره می‌برد یا از هواپیما برای سفر یا تحصیل به غربی که از آن بیزار بود، سود می‌جست. این‌گونه جهانِ بی‌علم و تکنیکی که شریعتی در ذهن داشت، لابد انسان‌ها باید دوباره به دورۀ غارنشینی برمی‌گشتند! یا جلال آل احمد در ضدیت با انقلاب مشروطه و مدرن‌ شدنِ جامعه تا آن حد شریعتمدار می‌شود که در هواداری از شیخ فضل‌اﷲ نوری خود را هوادار “مشروعه” و نبود یا کمبودِ “شرع” را نشانۀ غرب‌زدگی می‌داند:

[شیخ فضل الله نوری] به عنوان مدافع “مشروعه ” باید بالای دار برود[…] از آن روز بود که نقش غربزدگی را همچون داغی بر پیشانی ما زدند  و من نعش آن بزرگوار را بر سر دار همچون پرچمی می‌دانم که به علامت استیلای غربزدگی پس از دویست سال کشمکش بر بام سرای این مملکت افراشته شد.» (غربزدگی، صفحه ۷۸).

و دربارۀ انسان متمدنِ مدرن چنین با توهین و تحقیر و با لحنی لُمپنی سخن می‌گوید:

«آدم غرب زده شخصیت ندارد، چیزی است بی اصالت. خودش و خانه‌اش و حرف‌هایش بوی هیچ چیزی را نمی دهد […] آدم غربزده قرتی است، زن صفت است، به خودش خیلی می‌رسد. به سر و پوزش خیلی ور می‌رود. حتّی گاهی زیر ابرو بر می دارد. به کفش و لباس و خانه‌اش خیلی اهمیت می‌دهد. همیشه انگار از لای زرورق باز شده است.» (همان، ص ۴۷-۱۴۶)

در اینجا به جز توهین به همه، با کاربردِ “زن صفت” برای آن‌ها، نشان‌دهندۀ پست دانستن زنان است. به همین علت است که ذهنیت ارتجاعی او تا آن حد نمود می‌یابد که آزادی زنان را هم جزو “غرب‌زدگی” می‌داند و از اینکه زنان یا به زبان توهین‌آمیز آل احمد، “قافلۀنسوان”، دیگر خانه‌نشین نیستند و از “سنت” [بخوانیم مردسالاری] حفاظت نمی‌کنند، “ولنگار” و “خودنما” و “بی‌بندوبار” و “ولگرد” شده‌اند:

“یک تضاد دیگر، از واجبات غرب‌زدگی و مستلزمات آن آزادی دادن به زنان است. ظاهراً لابد احساس کرده بودیم که به قدرتِ کارِ این پنجاه درصد نیروی انسانی مملکت نیازمندیم، که گفتیم آب و جارو کنند و راه‌بندها را بردارند تا قافلۀ نسوان برسد [….]. به زن تنها اجازۀ تظاهر در اجتماع را داده‌ایم. فقط تظاهر، یعنی خودنمایی، یعنی زن را که حافظ سنت و نسل و خون است به ولنگاری کشانده‌ایم. به کوچه آورده‌ایم، به خودنمایی و بی‌بندوباری واداشته‌ایم، که سر و رو را صفا بدهد و هر روز ریخت و مد تازه‌ای را به خود ببندد و ول بگردد.” (ص ۱۰۱)

فردید نیز-مانند بسیاری دیگر- با ذهنیتِ التقاطی-اسطوره‌ای‌اش، درک ناقص و متوّهمی از گذشتۀ تاریخی و اندیشۀ عرفانی داشت و با هذیان‌گویی‌هایش نسلی را با ذهنیت التقاطی تربیت کرده و به تنفر از غرب و دستاوردهای مدرنیته دامن زده است، که نتیجه‌اش انقلاب و پیروزی سنت است. فردید در تأیید این پیروزی چنین می‌فرمایند:

“اکنون دوره، دورۀ شیطانی و غرب‌زدگی و متافیزیک‌زدگی است که ما باید به سمت متون معنوی و دینی خود برگردیم که پس از انقلاب تبدیل به قرآن می‌شود […] در این دوره باید با آماده‌گری به آن پناه ببریم تا پس از این دوره امام زمان ظهور کند و ما به خداوند بازگشت ‌کنیم. این بازگشت به پیش از متافیزیک و برون شدن از طاغوتیت و غرب‌زدگی، همان بازگشت به معنویت ناب است که به بهترین شکل ممکن در متون دینی و قرآن تجلّی پیدا کرده است.” (مجلۀ قلمیاران، شمارۀ ۱۴، آذر ۱۳۹۷، ص ۵۰-۶۱)

در این راستا می‌توان نام‌های دیگر از جمله نراقی، شادمان (“آنچه خود داشت“)، نصر، شایگان (“آسیا در برابرغرب“) و… را هم افزود که هنوز هم عدّه‌ای با اندکی پُزِ مدرن به ادامۀ آن اندیشه‌های ارتجاعی مشغولند. در سوی دیگر، چپ‌ها نیزبا نیتی دیگر با ساختنِ اسطوره‌های جدید، از غرب هیولایی ساختند. اگر افرادی مانند شریعتی و آل احمد در پی احیا یا تجدید مناسبات اجتماعی در صدر اسلام ‌ بودند، چپ‌ها با یک فرمول سادۀ مارکسیستی قرار بود به بهشت کمونیستی دست بیابند که یادآورِ وعدۀ بهشت در نزد دین‌هاست؛ امّا برخی گمان می‌کنند که تنها به اصطلاح “روشنفکران” یا مخالفان رژیم بودند که چنین با غرب‌ستیزی آب به آسیاب سنت و ارتجاع می‌ریختند. حتّی صاحبان قدرت و در رأس آن‌ها محمد رضا شاه نیز غرب‌ستیز بودند. شاه در مصاحبه‌ای با محمد حسنین هیکل می‌گوید:

“غرب غرق در انحطاط و تباهی است. چیزی ندارد که ما از آنجا بیاموزیم. آن‌ها می‌خواهند اندیشه‌های منحط خود را که دموکراسی می‌نامند احیا کنند.” (“ایران، روایتی که ناگفته ماند”، ۱۳۶۲، ص ۱۷۸)

یا در پیام خود برای افتتاح “چهارمین دورۀ آموزشیِ مُروِجانِ مذهبی در رضائیه” می‌گوید: «اسلام کامل‌ترین و مترقی‌ترین ادیان است و ما را از هر مکتبِ دیگری بی‌نیاز می‌کند.»( ۱۸ مرداد ۱۳۴۹)

پس با این نوع نگره‌‌ها، بیهوده نیست که پیش از انقلاب ۵۷ آن همه بیزاری و دشمنی نسبت به دستاوردهای مدرنیته در بخش گسترده‌ای از جامعۀ تحصیلکرده و در درون حکومت وجود داشته که در سوی بازآفرینیِ سنت‌های ارتجاعی عمل کرده است. در هر حال، دستاوردهای مدرنِ غرب را که می‌توان از آنها آموخت و به ‌کار برد دانش، شیوه‌ها و روش‌های آموزشی گوناگون علمی و مهم‌تر از همه فردیتِ رها و مستقل از بندها، دموکراسی و آزادی به معنای لیبرالیته، پلورالیسم، حقوق بشر، برابری حقوق زن و مرد، سکولاریزاسیون، استقلال قوۀ قضائیه از قوای دیگر و… است که قانون‌مداری و احترام به حقوق دیگری در رأس آن قرار دارد و نباید دستاوردهای علمی-اجتماعی- فلسفی- آموزشیِ غرب را با سیاست دولت‌ها درهم آمیخت و به نتیجۀ دلخواه رسید. منظورم تقلید از آن‌ها نیست، بلکه آموزش در سوی چگونگی تطبیق داده‌های مدرن با زندگی بومی است، نه اینکه به احیای عناصرِ تاریخی و فرهنگیِ پیش‌مدرن و پیش‌منطقی اقدام کنیم یا برای درک مسائل هستی‌شناختی و اخلاقی به آن اندیشه‌ها متکی باشیم که نتیجه‌ای جز تکرار تاریخ نخواهد داشت. تازه نباید فراموش کنیم که دولت‌ها در غرب بر ملّت خودشان ستم روا نمی‌دارند و در مجموع خدمت‌‌گزار ملّت هستند و باید باشند، وگرنه در دور بعدیِ انتخابات رأی کافی نمی‌آورند تا در حکومت باقی بمانند.

در این بررسی فشرده و کوتاه، در مجموع می‌خواهم به این نتیجه برسم که شناخت ژرف و علمی از گذشتۀ تاریخی یکی از مهم‌ترین عوامل برای شناخت موقعیت کنونی است؛ یعنی ژرفکاوی و شناخت دقیق تاریخِ گذشته، ضرورتی انکارناپذیر است؛ امّا در این کنکاش نباید در گذشته اسیر شد و با رؤیای گذشته زیست، بلکه باید از آن عبور کرد و از رسایی‌ها و نارسایی‌ها گذشته و از درس‌های تاریخی به نفع تحول کنونی و آینده بهره برد.

خلاصه رساله قانون طبیعی در سپهر خورشید

چگونه تفکر سیاسی ایرانی خودکامگی را در تناقض با تفکر سیاسی غربی تفسیر کرد

خودکامگی در فلسفه سیاسی غرب به‌عنوان یک موضوع اصلی در تحقیقات شناخته می‌شود. در طول تاریخ غرب، فیلسوفان سیاسی تدابیری را برای حل شرارت ذاتی خودکامگی جستند، این نوع از حکومت را “غیرطبیعی” می‌پنداشتند. این مفهوم نشان می‌دهد که در حکومت خودکامه، افراد از دسترسی به حقوق طبیعی خود محروم می‌شوند و به حالت ناامنی و آسیب‌پذیری در جامعه به سر می برند.

تئوری قانون طبیعی نقش اساسی در شکل‌گیری درکی از قانون، از جمله قانون موضوعه، در غرب ایفا کرد. اساس این تئوری ادعا می‌کند که هیچ قانونی نمی‌تواند اصول قانون طبیعی را نقض کند که به عنوان اصول ذاتی و جهانی بر رفتار انسان حاکم می‌شوند.

جمهوری‌گرایی به عنوان یک پاسخ به خودکامگی در غرب بروز یافت. اصل اساسی جمهوری‌گرایی حفاظت از آزادی‌ها و حقوق طبیعی افراد در جلوگیری از تجمع قدرت در دست یک طاغوت یا یک حاکم اتوکراتیک است. این فلسفه قصد دارد تا نظام‌های حکومتی را برپا کند که نماینده، مسئول و پاسخگو به نیازهای طبیعی مردم باشند.

جداسازی قانون از حاکمیت به‌عنوان یک مکانیزم کلیدی در این تلاش شناخته شد. با اطمینان از اینکه قانون بالاتر از حاکمیت قرار دارد و هیچکس بالاتر از قانون نیست. درین صورت خطر خودکامگی کاهش می‌یابد. این مفهوم پایه ای برای ایجاد سیستم‌های متعادل و موزون شد، جایی که قوای مختلف حکومت به عنوان مهار بر قدرت یکدیگر عمل می‌کنند، ساختار سیاسی متعادل و پاسخگو را ترویج می‌کنند.

به طور خلاصه، فلسفه سیاسی غرب با مسئله خودکامگی در طول تاریخش مبارزه کرده است و سعی کرده است با ماهیت ستمگری آن برخورد کند. تئوری قانون طبیعی، همراه با توسعه جمهوری‌گرایی و جداسازی قانون از حاکمیت فردی، در ایجاد یک چارچوب برای مقابله با خودکامگی و حفاظت از حقوق و آزادی‌های افراد در جامعه، نقش اساسی داشت.

تحقیق من بر هدف بررسی مفهوم خودکامگی در افکار سیاسی ایرانی متمرکز بود، از دوره پیش‌تاریخ، یعنی مردمان هندو-ایرانی و تاریخ آنان تا هنگام بنیاد‌گذاری حکومت هخامنشی از طریق قوانین آن، به ویژه توسط داریوش اول، و این مقایسه را در طول تاریخ میانی ایران (دوره ساسانی) پیش از پیدایی اسلام گسترش دادم. هدف این بود که دیدگاه ایرانی را درباره خودکامگی با مفهوم غربی، به خصوص از نظر اعتقاد به اختیار الهی و نقش خدایان در شکل‌گیری اندیشه سیاسی، مقایسه کنم و متقابلاً بسنجم.

در زمینه ایرانی، ادیان هندو-ایرانی و خدایان مرتبط با آنها، مانند وَرونا و میترا، به عنوان نگهبانان “راستی” و “عهد و پیمان” نقش مهمی ایفا کردند. این خدایان به ایجاد حس اعتماد در میان مردم کمک کردند. بعداً با ظهور زرتشت، اهورا مزدا به عنوان خدای قادر یکتا معرفی شد. زرتشت خدایان هندو-ایرانی را در یک خدای همه کاره تلفیق کرد. او برای اولین بار تصویری انتزاعی از خدا ایجاد کرد. دیگر اشاره‌ای به مفهوم طبیعی و مصادیق طبیعی خدایان درکار نبود. آن خدا تازه قدرت بیکران داشت و مسئول ایجاد جهان، انسان و بنیادگذار قوانین خوب آن تلقی شد.

“اهو” و”رتو” دو صفت و دو قدرت الهی هستند. این قدرت‌ها باعث دخالت خداوند در همه امور زندگی انسان در این دنیا و در آخرت هستند. زرتشت اطمینان حاصل می کند که مؤمنان قوانین خوب خدا را دنبال می کنند، تا پس از مرگ به بهشت بروند. این قوانین به عنوان ضمانت‌هایی برای پیروان و مؤمنان در نظر گرفته می‌شوند. البته این دو قدرت “اهو” و “رتو” اختصاصی برای اهورا مزدا نیستند پیامبر زرتشت نیز همین قدرت‌ها را دارد. او شخصا اطمینان حاصل می‌کند که قوانین الهی اجرا می‌شوند. این قوانین الهی در امور دنیوی ما دخالت می کنند. این اشتراک میان خدا و پیامبرش اساس ادغام یا ترکیب قانون الهی و قانون موضوعه شده است. این دو قانون به هم موازی نیستند. خودکامگی در زمینه ایرانی تحت “حجاب مقدس” پنهان شده است.

بنابراین، تمام مشروعیت حکومت و قوانینش از اهورا مزدا گرفته می‌شود. پادشاه نماینده خداوند بر روی زمین است. مشروعیت حاکمیت پادشاه از برکت خدا به نام فره ایزدی به دست می‌آید. در این چارچوب، هیچ مفهومی از قانون موضوعه جدا از قانون الهی وجود ندارد، و قانون الهی مطلق تلقی می‌شود.

روحانیان نقش مهمی در این سیستم سیاسی ایفا کرده اند، به ویژه در دوران ساسانی، زمانی که زرتشتی‌گری به عنوان دین رسمی کشور برگزیده شد تا این دین و قوانین آن را همه‌گیر کنند، اهداف سیاسی را دنبال کنند. یعنی ما صاحب “دین سیاسی” و “دولت دینی” شدیم. و این نسبت تا به امروز برقرار مانده است.

در پایان، این تحقیق بر جلوه دو نگاه متمایز قانونی در سیاق‌های ایرانی و غربی تأکید می‌کند. خودکامگی در جهان ایرانی در نمایندگی از خدا به قانون ناشی از منبع الهی ارتباط دارد. این نقطه شروع منجر به ترکیب قانون الهی و قانون موضوعه با استناد بر اولویت و تقدم قانون الهی می‌شود. درین صورت هیچگونه نقدی بر خودکامگی میسر نیست. در این نگاه ایرانی این دو قانون در موازات یکدیگر نیستند. این مانع اصلی برای ایجاد هر نوعی از قانون موضوعه است که برای یک حکومت مرکب به سوی تحقق جمهوری ضروری است. برعکس، در سنت غربی خودکامگی نکوهش و تقبیح می شود و آن را تأیید نمی‌کند، زیرا به خدایان وصل نیست. سنت غربی امکان انتقاد از قوانین را می‌دهد، زیرا قانون الهی از قانون موضوعه جداست. این نگاه به قانون منجر به ظهور ایده‌های جمهوری بر اساس اصول قانون طبیعی می‌شود.

شهرام ارشدنژاد

فلسفه کانت و روح جامعه آلمان در زمان هیتلر

کارل یاسپرس فیلسوف آلمانی در سخنرانی خود به مناسبت صد و پنجاهمین سالروز مرگ امانوئل کانت – فیلسوف مشهور عصر روشنگری و بنیانگذار فلسفه ایده آلیسم آلمانی – گفته بود: که در سال ۱۸۹۰ در کتاب آموزشی برای مدارس آلمان یک شعر بود در مورد اصول پایه های اخلاقی کانت که هر بچه ای در آلمان آن را میشناخت، اگرچه امروزه دیگر از آن نشانی نیست. در سال ۱۹۰۰ هم، کانت اساس تمام درس گفتارهای فلسفی در آلمان بود اما متاسفانه در زمان هیتلر روح عمومی جامعه آلمان به قدری از کانت دور بود که هرگز قبل از آن اینقدر دور نبود. اما امروزه هم روح عمومی جامعه آلمان هنوز خود را به کانت نزدیک نکرده است. هنوز به صورت سنتی در دانشگاه ها نام او وجود دارد، اساتید فلسفه و دانشجویان کماکان در مورد فلسفه او پایان نامه و مقاله مینوسند اما از روح فلسفه کانت کماکان در این نوشته ها اثری نیست.

یاسپرس اعتقاد داشته که جامعه آلمان از روح فلسفه کانت (حداقل تا دوران او) فاصله زیادی داشته است، این در حالی است که پس از کانت همواره فلسفه او در مدارس و دانشگاه ها تدریس شده است. فلسفه کانت از اصلی ترین منابع درسی در رشته فلسفه بوده است اما به ادعای یاسپرس جامعه آلمانی که در ظاهر نزدیکی زیادی را با فلسفه کانت داشت، در عمل اما هیچ نسبتی را روح اصلی فلسفه او نداشت. یاسپرس شکل گرفتن فاشیستم در جامعه آلمان را در زمان هیتلرنشانه ای برای اثبات مدعای خود می داند. با اینکه در آن دوران کانت محور بحث های فلسفی بود اما انتخاب جامعه در عمل وضعیتی بود که با روح فلسفه کانت فرسنگ ها فاصله داشت. برخلاف آنکه کانت فلسفه خود را نه برای دانشجویان فلسفه که برای زندگی روزمره مردم نوشته بود و اعتقاد داشت که این فلسفه به همه تعلق دارد و متعلق به گروه اندکی نیست و باید برای همه قابل فهم و استفاده باشد، اما متاسفانه در عمل این خواسته او محقق نشد. بعضی زبان سخت کانت را دلیل فهمیده نشدن درست فلسفه او میدانند. کارل یاسپرس اعتقاد دارد که حتی بسیاری از دانشجویان به دلیل سختی نوشته های او، از فهمیدن فلسفه او دست میکشند اما کسی که این قله را فتح کند به روشنی ای در فلسفه می رسد که از هیج راه دیگری قابل دستیابی نیست.

چرا موضوع فلسفه کانت و نسبت جامعه آلمان با روح فلسفه او برای ما قابل تأمل است و باید به آن پرداخته شود؟

برای پاسخ به این سوال باید بدانیم که دغدغه کانت چه بود و برای رسیدن به چه هدفی، چنان بنای استوار و سترگی را در فلسفه پایه ریزی کرد. کارل یاسپرس معتقد است که برای فهم دغدغه کانت باید اول بدانیم که او یک فیلسوف و متفکر سیاسی است. کانت پیش و بیش از هرچیزی مشتاق رسیدن به جوامع جمهوری آزاد برای انسان و همچنین دستیابی به صلح پایدار است. تمام تلاش او برای نیل به این اهداف بود و همانطور که خود او در مقدمه چاپ دوم کتاب نقد خرد ناب نوشته است: تا فلسفه را بر روی زمین سفتی بنا کند. این زمین سفت را با ایده گرفتن از پیشرفت قابل توجه علوم طبیعی میتوانست پیدا کند و از اینرو فلسفه با کانت وارد راهی جدید شد.

تمام این زحمات و تلاش کانت برای ساختن زندگی بهتر برای انسان در این جهان بود. چون او فیلسوف سیاسی بود و سیاست، همواره مربوط به انسانی است که در جامعه با دیگری زندگی می کند، پس او می خواست که انسان بتواند جامعه ای را بسازد که آزاد باشد و صلح پایداردر آن ممکن شود. این اهداف کماکان برای انسان ها مهم هستند و بسیاری از ما به دنبال دولت های جمهور آزاد و صلح پایدار هستیم و برای آن مبارزه میکنیم. از اینرو امانوئل کانت تنها یک فیلسوف عصر روشنگری نیست که خواندن فلسفه او به مثابه دست یابی به دانشی از تاریخ فلسفه مهم باشد، بلکه امروزه بازخوانی کانت و فهم روح فلسفه او به تعبیر کارل یاسپرس، برای ما برای رسیدن به آزادی، صلح و دموکراسی از طرفی و برای کشورهای دموکراتیک و آزاد برای فهم اینکه چگونه دموکراسی آنها از جهت های مختلف در معرض خطر است، از طرفی دیگر بسیار مهم است. سال ۲۰۲۴ سیصدمین سالگرد تولد کانت است و شاید فرصت خوبی است که به این بهانه بار دیگر به فلسفه او بازگردیم و سعی کنیم که آن روحی را که در طی این سالها مورد غفلت قرار گرفته درک کنیم.

عصر روشنگری عصر درخشان تاریخ فلسفه بود. اینکه چقدر بتوان فعل بود را برای این عصر به کار برد جای سوال دارد چون به عبارتی عصر روشنگری هنوز ادامه دارد مادامیکه انسان سعی میکند که نوری را بر تاریکی های ذهن بتاباند و تلاش میکند که خود را از زنجیرهای خرافات، دگماتیسم، امور غیرعلمی و شایعات، الهیات و … در پرتو خرد برهاند.

بی دلیل نیست که نشانه مهم عصر روشنگری را چراغ، نور و روشنی می دانند. کار فیلسوفان روشنگری تاباندن نور بر تاریکی های ذهن انسان به وسیله خرد انسان بود. انسان در عصر روشنگری انسان جدیدی شد که توانست زنجیرهای گذشته را از دست و پا و خرد خود باز کند. به نوعی عصر روشنگری عصر انقلاب در زیست روزمره انسان ها هم بود. روشنگری از فرانسه و انگلیس شروع شد اما بیراه نیست اگر کانت را درخشان ترین چهره عصر روشنگری بنامیم. به گفته کارل یاسپرس کانت فیلسوفی است که برای خود عصر روشنگری هم فیلسوف روشنگر به حساب می آید. کانت که مبنای کار خود را بر نقادی گری نهاده بود، به عصر روشنگری که خود نماینده آن است هم نقادانه پرداخت، او فیلسوف عصر روشنگری است که روشنگری را نیز نقد کرده است همانطور که فیلسوف خرد است و خرد ناب را هم نقادی کرده است. این مواجهه نقادانه کانت نیز چیزی است که امروز برای ما ضروری می نماید اما به شرط آنکه اول بدانیم نقادی چیست و چگونه باید انجام شود.

برای اینکه بدانیم کانت چه بنایی را پایه ریزی کرد تا انسان بتواند به صلح پایدار و دولت آزاد دموکراتیک برسد، خالی از لطف نیست که مروری داشته باشیم بر عصر روشنگری و بعد به نسبت کانت با روشنگری و نسبت مقاله روشنگری کانت با نقد اول یعنی نقد خرد ناب او بپردازیم. از اینرو در شماره های بعدی نیز قصد داریم که این موضوع را ادامه دهیم بدان امید که کانت و خرد کانتی در راهی که ما برای رسیدن به صلح و آزادی پیش گرفته ایم چراغی را روشن نماید.

مرضیه نصیری

دبیر اندیشه در تبعید

استانداردسازی زیبایی: خشونتی پنهان

مقدمه

دردهه‌های اخیر، به‌ویژه در جامعۀ ایرانی، شاهد ظهور و گسترش نوعی استانداردسازی زیبایی هستیم که روزبه‌روز در حال توسعه و تبلیغ است. این استانداردها به شکلی فراگیر در بطن جامعه نفوذ کرده‌اند، به‌طوری که به سختی می‌توان از زیبایی سخن گفت، مگر آنکه مطابق با این معیارهای خاص باشد. ویژگی‌هایی نظیر لب‌های قلوه‌ای که احتمالاً از آنجلینا جولی -بازیگر و فیلم‌ساز آمریکایی- و یا باسن برجسته به شکلی اغراق‌آمیز که احتمالاً از جنیفر لوپز -خواننده و بازیگر آمریکایی- الهام گرفته شده است، به عنوان معیارهای زیبایی در جامعه ایرانی معرفی شده‌اند. این موارد همراه با دیگر ویژگی‌ها مانند بینی کوچک یا فک و گونۀ زاویه‌دار، به تدریج به استانداردهایی تبدیل شده‌اند که از طریق رسانه‌ها به‌طور گسترده‌ای بازتولید و تبلیغ می‌شوند.

این مقاله تلاشی است که به بررسی این موضوع می‌پردازد: چگونه استانداردسازی زیبایی به عنوان نوعی خشونت پنهان علیه زنان عمل می‌کند؟ این خشونت ساختاری به شکلی نامحسوس نه تنها بر ادراک جوامع از زیبایی تأثیر می‌گذارد، بلکه منجر به بروز تبعیض‌های جنسیتی نیز می‌شود. به عبارت دیگر، این استانداردها به گونه‌ای عمل می‌کنند که زنان را تحت فشار قرار می‌دهند تا برای دستیابی به این معیارهای زیبایی تلاش کنند و در این مسیر، مانع از خودآگاهی، اعتماد به نفس و خودشکوفایی آن‌ها می‌شوند. در این مقاله به این پدیده به عنوان “معضل زیبایی” اشاره خواهد شد که بر لایه‌های مختلف جامعه تأثیرگذار است.

بخش اول: خشونت چیست؟

خشونت در باور عمومی معمولاً به معنای داد وفریاد یا کتک‌کاری است؛ امّا در علم روانشناسی امروز و در پیوند با سایر علوم انسانی می‌توان گفت “خشونت به معنای استفاده از قدرت یا زور برای آسیب رساندن، کنترل کردن، یا اعمال نفوذ بر دیگران است. این رفتار می‌تواند به صورت فیزیکی، روانی، جنسی، یا حتی اقتصادی باشد و هدف آن تحمیل اراده یا صدمه زدن به دیگری است”. در کتابی که در دست تألیف دارم، مفصلاً درباره چیستی خشونت توضیح داده‌ام. نکته‌ای که باید به آن توجه شود این است که توضیح و تشخیص خشونت مرز بسیار باریکی با قاطعیت و ابراز بیان دارد که در فرهنگ ایرانی این دو بسیار باهم اشتباه گرفته می‌شوند.

بخش دوم: کنترل بدن زنان

طبق گفته زپدا(Zepeda, 2005)، سیستم پدرسالاری به طور مستمر بدن زن را تحت کنترل دارد و این عمل را در طول تاریخ به شیوه‌های مختلفی انجام داده است. در اوایل دوران مدرن، ایدئولوژی پدرسالاری به زنان به عنوان موجوداتی ناقص و ناقض طبیعت نگاه می‌کرد و تلاش می‌کرد بدن آن‌ها را از طریق قوانین دینی، متون پزشکی و قوانین اجتماعی کنترل کند. این دیدگاه‌ها منجر به حاشیه‌نشینی زنان در جامعه و اعمال محدودیت‌های شدید بر بدن آنها شد.

به عنوان مثال، در اروپا، به‌ویژه در قرون وسطی و اوایل دوران مدرن، کلیسا زنان را به عنوان ناقص‌الخلقه و جادوگر معرفی می‌کرد و بسیاری از زنان را به همین دلیل هدف قرار می‌داد. متون پزشکی آن دوره نیز به شدت بر محدودیت‌ها و ضعف‌های زنان تأکید داشتند و نقش آن‌ها را به تولیدمثل و امور خانه محدود می‌کردند. طبق مطالعات هانتر(Hunter, 1988)، در بسیاری از جوامع خاورمیانه نیز ایدئولوژی پدرسالاری از طریق قوانین اسلامی و سنت‌های فرهنگی، کنترل شدیدی بر بدن زنان اعمال می‌کرد. قوانین مربوط به حجاب، پوشش و هنجارهای مربوط به حضور زنان در فضای عمومی، نمونه‌هایی از این کنترل‌ها هستند. این محدودیت‌ها با نمایاندن ارزش‌هایی چون خانواده، باروری و حمایت از نقش‌های جنسیتی، زنان را به حاشیه زندگی عمومی سوق داده‌اند.

توماس آکویناس(Thomas Aquinas)، از متفکران فرانسوی پایان قرون وسطی، صراحتاً زنان را به عنوان ابزارهایی برای تولیدمثل و ادامۀ نسل می‌دانست؛ بنابراین آنها باید تابع مردان می‌بودند و نقش آن‌ها عمدتاً به زایمان و تربیت فرزندان محدود می‌شد. این امر حتی امروزه نیز به شکلی دیگر رواج یافته است. جینسن(Jensen, 2021)، معتقد است که برای مثال، عریانی زنان در شرایطی که خودشان انتخاب می‌کنند ممنوع و محدود می‌شود؛ امّا همین عریانی در صنعت پورنوگرافی و تبلیغات به منظور بهره‌برداری و کسب سود، به شکلی گسترده و بدون محدودیت ترویج می‌شود. این موضوع نشان‌دهنده‌ی فشار و اعمال قدرت سیستم پدرسالاری است که از زنان به عنوان ابزاری برای تأمین منافع اقتصادی و تجاری استفاده می‌کند. این وضعیت نشان‌دهنده‌ی دوگانگی و نابرابری عمیقی است که در نحوۀ نمایش بدن زنان در رسانه‌ها و جامعه وجود دارد، جایی که اراده و انتخاب شخصی زنان نادیده گرفته می‌شود؛ امّا بدن آن‌ها به عنوان ابزاری در دست پدرسالاری برای منافع اقتصادی استفاده می‌شود.

بخش سوم: زنان و شبکه‌های اجتماعی

رسانه‌های اجتماعی تأثیر بسزایی در سراسر جهان داشته‌اند؛ امّا تأثیر آن‌ها را بر زنان مرور کنیم. به طور متوسط، نیمی از جهان را زنان تشکیل می‌دهند. طبق آمار جهانی، تقریباً ۴۹.۶ درصد از کل جمعیت کرۀ زمین را زنان تشکیل می‌دهند و بر اساس آمارهای موجود، ۷۵ درصد از زنان در سراسر جهان از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند.( World Bank, 2020) این آمار نشان‌دهندۀ فراگیری رسانه‌های اجتماعی است که در حال نمایش استانداردهای زیبایی خاصی هستند. بنابراین، می‌توان دریافت که حتی در دورترین نقاط جهان نیز زنان تحت فشاری نامحسوس برای دستیابی به این استانداردها قرار گرفته‌اند.

رسانه‌ها جنبه‌های دیگری همچون داشتن وسیله نقلیۀ مدل بالا و لاکچری، ثروت بی‌حد و حساب، و مد و زیبایی را به عنوان معیارهای مطلوب ترویج می‌کنند؛ امّا می‌توان دید که از محبوب‌ترین و پرطرفدارترین موضوعات “معضل زیبایی” است. معضل زیبایی در واقع در حال تغییر ادراک فرد از خود و همچنین بازتولید کالایی شدن زن است. چرا که رسانه‌های اجتماعی در حال تبلیغ زیبایی برای پیشرفت هستند و به این تفکر دامن می‌زنند که چنانچه زن هرچه زیباتر، جوان‌تر و جذاب‌تر باشد، احتمال اینکه مورد انتخاب مردی مرفه‌تر قرار گیرد بیشتر است.

مطالعه‌ای که توسط Dove (2016) انجام شد نشان می‌دهد که تنها ۱۱ درصد از زنان احساس می‌کنند که دارای استانداردهای زیبایی موجود در رسانه‌ها هستند. این درک فقط مختص زنان نیست؛ بلکه سایر جنسیت‌ها نیز تحت‌تأثیر این معضل قرار گرفته‌اند و تمایل به انتخاب یا تشابه به آن نوع از زیبایی دارند. معضل زیبایی، ارادۀ زنان را برای مطالبۀ اختیار از بدنشان به صورت بالقوه تحت‌تأثیر قرار داده است. زنان با یک زیبایی غیرواقعی دائماً در حال ارزیابی هستند و این امر به خودی خود باعث کاهش عزت نفس، کاهش اعتماد به نفس و افزایش خودزشت‌انگاری و خود شیء‌انگاری در دهه‌های اخیر شده است.

خودزشت‌انگاری (Body Dysmorphic Disorder) نوعی بیماری روحی روانی است که در آن فرد نمی‌تواند درباره نقایص یا مشکلاتی که در ظاهر خود وجود دارد فکر نکند. این مشکل ممکن است به قدری خفیف باشد که حتی دیگران متوجه آن نشوند.

 خودشیء‌انگاری (Self-Objectification) واژه‌ای است در روان‌شناسی که فرد بیشتر از دیدگاه سوم شخص درباره بدن خود می‌اندیشد و آن را ارزیابی می‌کند.

تحقیقات (Fredrickson & Roberts, 1997) نشان می‌دهد که زنان با افزایش خودشیء‌انگاری و نظارت بر بدن خود، دچار اضطراب، شرم از بدن و نارضایتی از بدن می‌شوند. این مسائل به صورت مستقیم بر سلامت روانی و توانایی‌های آن‌ها در بیان نیازها و خواسته‌های شخصی تأثیر منفی دارد.

مطالعات (Frederick et al., 2007) در ایالات‌متحده نشان می‌دهد که ۲۳ درصد از دانشجویان دختر به میزان ۷۰ درصد از ظاهر خود ابراز نارضایتی می‌کنند و این در حالی است که تنها ۶ درصد از دانشجویان پسر با نارضایتی ۴۵ درصدی بیشتری نسبت به بدن خود رنج می‌برند. با این ارقام به‌صورت تقریبی می‌توان گفت میزان نارضایتی زنان از ظاهر خود، چیزی حدود ۳ برابرِ نارضایتی مردان از خود است. بنابراین، هیچ تعجبی ندارد که زنان به دلیل عدم اعتماد به زیبایی بدن خود، کمتر به مطالبۀ حقوق بنیادین و انسانی خود می‌پردازند.( Calogero & Thompson, 2009) معضل زیبایی به شکل‌گیری دور باطلی از نارضایتی منجر می‌شود که در تمامی جنبه‌های زندگی آنان توسعه می‌یابد.

بخش چهارم: این اوضاع به نفع کیست؟

اهمیت معضل زیبایی بر موفقیت زنان در ابعاد اجتماعی و حرفه‌ای نیز برجسته است. دانیلووا(Danylova, 2020)، بیان می‌کند که زنان زیبایی را عامل مهم پیشرفت می‌دانند و این باور در مقایسه با ده سال گذشته افزایش ۸۱ درصدی داشته است. همچنین، مطالعات (Jacobsen, 2016)، نشان داده‌اند که ۵۶ درصد از زنان بر این باورند که زیبایی مهم‌ترین عامل موفقیت در زندگی شخصی و حرفه‌ای است.

شکاف جنسیتی در دستمزد و فرصت‌های شغلی یک مسئلۀ پیچیده و چندلایه است که به عوامل مختلفی از جمله تبعیض، تفاوت‌های سرمایۀ انسانی و ترجیحات شغلی زنان و مردان بازمی‌گردد. من مایلم در اینجا به تمامی مؤلفه‌های موجود معضل زیبایی را نیز اضافه کنم. مارینی و فن(Marini & Fan, 1997)، بیان می‌کنند که زنان به دلیل تفاوت در مهارت‌ها و آرزوهای شغلی نسبت به مردان دستمزد کمتری دریافت می‌کنند، که این مسئله فقط حدود ۱۶ درصد از شکاف دستمزد جنسیتی را توضیح می‌دهد. همچنین، عواملی مانند تجربۀ کاری و نوع آموزشی که افراد دیده‌اند نیز نقش مهمی در ایجاد شکاف دستمزد ایفا می‌کنند. برای مثال، تفاوت‌های جنسیتی در تجربۀ کاری می‌تواند تا ۳۹ درصد از شکاف دستمزد جنسیتی در ایالات متحده و ۳۷ درصد در بریتانیا را توضیح دهد.( Myck & Paull, 2001)

بخش پنجم:تاثیر نارضایتی از بدن بر سلامت روان

نارضایتی از خود و فروپاشی عزت‌نفس به صورت مستقیم بر خودپندارۀ افراد تأثیر می‌گذارد و می‌تواند منجر به بروز مشکلات روانی و اجتماعی متعددی شود. طبق مطالعات(Cash & Pruzinsky, 2004)، خودپندارۀ منفی به مجموعه‌ای از باورها و ادراکات منفی فرد از خود اشاره دارد که ناشی از عدم تطابق با استانداردهای زیبایی غیرواقعی باشد. این حالت در یک چرخۀ متناوب و مداوم در حال گردش است. خودپندارۀ منفی منجر به کاهش عزت‌نفس می‌شود، کاهش عزت‌نفس منجر به احساس بی‌ارزشی، احساس بی‌ارزشی منجر به اضطراب و اضطراب می‌تواند به اختلالاتی نظیر افسردگی(Stice & Shaw, 2002)، اختلالات خوردن(بی‌اشتهایی یا پرخوری عصبی)، اختلالات مصرف مواد یا الکل و حتی اختلالات پیچیده‌تر، منجر شود.

     معضل زیبایی بر روابط خانوادگی نیز تأثیرگذار است. این پدیده می‌تواند بر کیفیت کلیۀ روابط، به‌ویژه روابط نزدیک مانند رابطه با شریک زندگی و فرزندان (خانوادۀ هسته‌ای) و حتی پدر و مادر، خواهر و برادر تأثیر منفی بگذارد. تصور عمومی بر این است که هرچقدر زن به زیبایی خود اهمیت دهد، احتمالاً خانواده مستحکم‌تر باقی می‌ماند؛ امّا بر مبنای تجربۀ بالینی می‌توان تأکید کرد که چنین تصوری نه تنها مبنای علمی و عملی ندارد، بلکه جامعه را با پیامدهای غیرقابل پیش‌بینی روبرو می‌کند. زمانی که به یک معضل، وقت، هزینه و تحقیقات کافی اختصاص داده نشود و به تعبیری آن معضل رها شود، قطع به یقین مسأله بزرگ‌تر شده و جامعۀ بزرگ‌تری را غافلگیر خواهد کرد.

مطالعات(Davila & Beck, 2002)، نشان می‌دهند که نقش مادرانگی و مسئولیت‌هایی که جامعه به زنان به‌عنوان مادران و مربیان نسل‌های آینده تحمیل می‌کند، می‌تواند به تأثیرگذاری معضل زیبایی بر نسل‌های آینده منجر شود. این مطالعات به درستی توضیح می‌دهند که با توجه به ساختار کنونی جامعه، زنان بیش از مردان به‌عنوان مادران و مربیان نسل‌های آینده مسئول شناخته می‌شوند. در نتیجه، معضل زیبایی نقش مهمی در شکل‌دهی ارزش‌ها و نگرش‌های کودکان ایفا می‌کند. زنانی که دچار نارضایتی از بدن و عزت‌نفس پایین هستند، ممکن است این نگرش‌ها و احساسات منفی را به فرزندان خود منتقل کنند، که این امر می‌تواند منجر به بروز مشکلات روانی مشابه یا حتی عمیق‌تر و ترومای جبران‌ناپذیر در نسل‌های آینده شود.

طبق مطالعات(Becker et al., 2007)، عدم مشارکت زنان در جامعه به کاهش بهره‌وری کلی جامعه منجر می‌شود. تجمع این مشکلات در سطح جامعه می‌تواند به فروپاشی روانی کلی جامعه منجر شود. زمانی که تعداد زیادی از زنان دچار نارضایتی از خود و مشکلات روانیِ مرتبط شوند، یک چرخۀ معیوب ایجاد می‌شود که در آن این مشکلات به‌طور مداوم تشدید می‌شوند و سلامت روانی جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

جمع‌بندی

در نهایت، استانداردسازی زیبایی به‌عنوان نوعی خشونت پنهان علیه زنان عمل می‌کند که تأثیرات گسترده‌ای بر سلامت روانی، روابط اجتماعی و خانوادگی، و بهره‌وری اجتماعی دارد. این معضل به‌طور نامحسوس امّا مداوم، زندگی زنان را تحت تأثیر قرار داده و آن‌ها را وادار به تلاش برای دستیابی به معیارهای زیبایی غیرواقعی می‌کند. این فشارها به کاهش عزت‌نفس، افزایش اضطراب و افسردگی، و در نهایت فروپاشی روانی در سطح فردی و اجتماعی منجر می‌شوند. جامعه باید به این معضل به‌عنوان یک مسئلۀ جدی و فوری توجه کند و راهکارهایی برای مقابله با این فشارها و ارتقاء سلامت روانی و اجتماعی زنان ارائه دهد.

سارا شادابی